Toespraak Peter-Paul de Winter, fort de Bilt, 30 april 2022
Dames en heren, jongens en meisjes, ik heet jullie allemaal van harte welkom! Op deze zaterdag, 30 april 2022, herdenken wij hen die, hier en elders, in de Tweede Wereldoorlog het leven lieten voor onze vrijheid, het hoogste offer dat een mens kan brengen. Een speciaal woord van welkom aan de nabestaanden van deze mensen.
Zij waren mensen zoals u en ik. Zij hadden echter de moed om in opstand te komen tegen onrecht. Na twee coronajaren is het eindelijk weer mogelijk om hierbij samen met u stil te staan op fort de Bilt. Als bestuur zijn wij dan ook heel blij dat we dit weer kunnen en mogen doen.
Een speciaal woord van welkom aan de Gedeputeerde van de provincie Utrecht, de heer Arne Schaddelee, de loco-burgemeester van Utrecht, de heer Eelco Eerenburg en de loco-burgemeester van De Bilt, de heer Dolf Smolenaers. We heten ook welkom onze buren aan de overkant van het fort, de Koninklijke Marechaussee en de heer Theo Vleugels, directeur van de Oorlogsgravenstichting. Theo Vleugels zal u zo toespreken. Tot slot een warm welkom voor de kinderen van de Daltonschool uit Utrecht, zij zullen zo een paar zelfgeschreven gedichten voordragen.
Maar laat ik me eerst aan u voorstellen. Mijn naam is Peter-Paul de Winter en ik ben al enkele jaren Vice Voorzitter van de Stichting Herdenkingsmonument Fort de Bilt. Normaal gesproken zou de Voorzitter, Herman Steendam, hier staan en het woord voeren. Herman heeft er echter voor gekozen om ditmaal tussen u plaats te nemen om zo zijn goede vriend Marten Mobach te vergezellen. De heer Mobach is een meidagen 40 veteraan, heeft de bezetting meegemaakt en is ternauwernood op 5 mei 1945 nog aan de dood ontsnapt. Alleen dankzij het feit dat de Utrechters hier op de Biltsestraatweg de bevrijders stonden op te wachten is hij niet de laatste geweest die hier op het fort is gefusilleerd. De Duitsers zagen te veel mensen staan en besloten daarom niet af te slaan naar het fort, maar met de heer Mobach door te rijden naar de gevangenis aan het Wolvenplein. Marten Mobach welkom en fijn dat U er op deze voor u zo moeilijke dag weer bij bent!
Ik gaf het u net al aan, we zijn eindelijk weer met elkaar samen. Het leert ons opnieuw dat niets vanzelfsprekend is of vanzelf gaat. Er moet altijd energie in gestoken worden. Dat vrede niet vanzelfsprekend is, vertelt ons de huidige situatie in Oost-Europa. De oorlog in de Oekraïne leert ons dat het zomaar weer ergens mis kan gaan met alle verschrikkelijke gevolgen van dien. Vrede is daarom geen zelfstandig naamwoord maar een werkwoord! Vrede gaat nooit vanzelf, we zullen er allemaal altijd aan moeten blijven werken. We mogen hier nooit wegkijken of het aan anderen overlaten; integendeel: we dragen er allemaal verantwoordelijkheid voor om die vrede te onderhouden en te voeden met positieve energie. Het zit hem vaak in kleine dingen, elkaar iets gunnen en tevreden zijn met wat je hebt. Vrede is een kostbaar goed dat niet in geld is uit te drukken. Helaas mis je het pas als het er niet meer is.
Ik heb zelf, net zoals wij bijna allemaal hier, de Tweede Wereld Oorlog niet meegemaakt. Ik ben opgegroeid in een veilige tijd van groei en welvaart. Bij ons thuis werd er eigenlijk nooit over de oorlog gesproken. Pas recent hoorde ik van mijn moeder dat mijn opa lang niet altijd deed wat de bezetters van hem verlangden en dat er ook wel eens een onbekend iemand een nachtje bij mijn grootouders bleef slapen…
Ook beschouw ik het als een voorrecht dat ik het verhaal van de heer Mobach uit de eerste hand heb kunnen vernemen. Maar dat verandert niets aan de situatie dat ik de oorlog niet meegemaakt heb. En eerlijk gezegd, kijkend naar wat er nu gebeurt in Oost-Europa, vind ik dat ook niet erg. Maar het drukt mij wel met de neus op de feiten; vrede kan zomaar ineens verdwijnen zonder dat je er als mens grip op hebt. Dat benadrukt het belang van het blijven herdenken en stilstaan bij wat er ooit gebeurd is zonder daarbij in wrok te vervallen. Hoe moeilijk dat soms ook is.
Graag wil ik ook nog enkele woorden wijden aan ons onderzoek naar de juiste vermelding van alle namen hier op de naamstenen. U heeft het wellicht de nieuwsitems op TV gezien waarin melding werd gemaakt dat er helaas een behoorlijk aantal namen op de zes hier liggende naamstenen staan van personen die niet hier op dit fort gefusilleerd zijn. Als bestuur zijn wij al geruime tijd bezig om hierover helderheid te krijgen, iets dat ons steeds beter lukt omdat er steeds meer archieven zijn die weer toegankelijk voor onderzoek. Over namen van allen die hier na 9 september 1944 zijn vermeld hebben we inmiddels wel zekerheid. Daarvóór zijn er nog een aantal personen waarnaar nog verder onderzoek gedaan wordt. Dat hele onderzoek is pas klaar als we over het allerlaatste slachtoffer zekerheid hebben. We betreuren het dat dit nu op deze onpersoonlijke wijze in de publiciteit is gekomen is. We hadden de directe familie voor zover we die kennen graag eerst persoonlijk willen informeren. Het onderzoek is nog niet afgerond en ik doe hierbij een oproep aan u allen. Als u nog over informatie beschikt over de mannen die hier vermeld worden tot 9 september 1944 – dat zijn de eerste twee naamstenen aan de linkerkant – dan houden wij ons hiervoor van harte aanbevolen. U kunt straks in gesprek gaan met één van de bestuursleden, maar u kunt ook daarvoor het contactformulier van onze website gebruiken.
De plechtigheid hier op het fort heeft een intiem, ingetogen en informeel karakter. We hoeven niet, zoals op 4 mei, precies om 8 uur de twee minuten stilte te houden.
Na de toespraak van de heer Vleugels volgen de leerlingen van de Daltonschool met vier gedichten, vier mooie eigen gedichten die ze geschreven hebben na een bezoek aan het fort, vorige maand.
De trompetter bij de klok speelt daarna de Last Post met aansluitend twee minuten stilte, waarna we samen de coupletten 1 en 6 van het Wilhelmus zingen.
Voor u rechts staan de kransen al klaar. Ik nodig na het Wilhelmus degenen die een krans gaan leggen uit, om deze bij het monument te plaatsen. Ik kondig de volgorde van kranslegging straks aan.
Tenslotte is er daarna voor iedereen hier aanwezig de gelegenheid om langs het monument, de naamstenen en de gasdichte mitrailleur kazemat te lopen. Hierna nemen we afscheid van elkaar. Uiteraard hoop ik u op zaterdag 29 april 2023 weer te mogen ontmoeten. Immers: herdenken is vooruitzien!
Mijnheer Vleugels, het woord is aan u.
Herdenking Fort de Bilt 30 april 2022 19.45u
Het gesproken woord geldt.
Dames en heren,
Als directeur van de Oorlogsgravenstichting heb ik, samen met zo’n 150 medewerkers wereldwijd, aandacht voor alle Nederlandse oorlogsslachtoffers die zijn gevallen na 9 mei 1940. 180.000 in totaal waarvan er 50.000 een graf hebben. Wij beheren die graven maar ook de verhalen van 130.000 slachtoffers die geen graf hebben.
Van die 180.000 slachtoffers hebben we vandaag specifiek aandacht voor 139 slachtoffers wier namen op dit monument zichtbaar zijn. Een getal waar discussie over is. Ook dat is niet vreemd in het werk van de Oorlogsgravenstichting. Na de oorlog was er veel verwarring, onduidelijkheid over de locatie en identiteit van slachtoffers, maar er was ook een afrekencultuur tussen goed en kwaad die er toe leidde dat veel grijstinten tussen het goede wit en het slechte zwart onterecht gecategoriseerd als wit of zwart. Let wel, heel begrijpelijk als je de situatie van destijds in ogenschouw neemt.
Fort de Bilt, gebouwd om ons land te verdedigen, maar daarvoor nooit gebruikt. In de oorlog werd het een plaats waar de bezetters, niet zelden geholpen door Nederlanders, mensen bruut vermoorden.
Ik licht er een persoon uit:
Henk van Bezooijen die hier op 31 maart 1945, kort voor het einde van de oorlog als verzetsstrijder werd geëxecuteerd.
Henk was een eenvoudige gelovige boerenzoon die na een vroege dood van zijn vader op jonge leeftijd het boerenbedrijf moest overnemen. Hij trouwde maar zijn vrouw overleed in 1938 en Henk bleef achter met twee jonge kinderen. Hij begon al in 1941 met verzetswerk. Hij was een principieel man die het verschil tussen goed en kwaad kende en hij wist dat er een keuze verwacht werd, en hij koos. Zijn boerderij in Hoogblokland speelde in de jaren daarna een steeds grotere rol in het werk van verschillende verzetsgroepen. Door onzorgvuldig handelen kreeg een verrader ingang in de verzetsgroepen en werden vier verzetsstrijders eind januari 1945 gevangen genomen. Begin februari werd Henk opgepakt en op 31 maart 1945 is hij geëxecuteerd.
We zijn hier vandaag bij elkaar om de slachtoffers te herdenken. Terecht. Zij verdienen die eer voor hun moed, hun offerbereidheid, hun standvastigheid die zij, soms heel bewust, hebben ingezet met de dood als onherroepelijk einde.
Zij kozen.
We herdenken ook om de overlevenden en nabestaanden te steunen. Het verlies van hun dierbaren werkt door bij allen die hen kenden, die met hen gewerkt hebben, of wiens familie het was. Die pijn, weten we, dringt door generatiegrenzen heen. Herdenken blijft nodig om de slachtoffers niet te vergeten, hun voorbeeldige inzet voor ons land door te geven, en om het gevoel van verlies, ook vandaag nog, een plek te geven.
Wij herdenken opdat wij niet vergeten. Want het verleden gaat niet weg door het te vergeten en is niet over, door er niet over te spreken. Dan blijft men zitten met een onverwerkt verleden, dat men niet onder ogen durft te komen. We herdenken omdat het verleden niet voorbij is en omdat vergeten geen oplossing biedt.
Maar als herdenken zich beperkt tot het levend houden van het verleden, terugkijken dus, dan heeft het uiteindelijk geen toekomst. Herdenken moet dus een brug slaan tussen het verleden, het heden en de toekomst.
In die vorm is herdenken in de spiegel kijken van de historie met alle nu levende generaties. Om daar met elkaar over te spreken in het heden en om samen te bouwen aan een vreedzame toekomst.
Het herdenken is in Nederland voortdurend aan veranderingen onderhavig. Direct na de oorlog ging het vooral over het rouwen over de slachtoffers. Daarna, vanwege de heftige discussies over goed en fout, concentreerde het zich vooral op de herkenbare slachtoffers. De groep die herdacht werd groeide voortdurend. Maar in de loop der tijd is het toch vooral het stilstaan bij ons slachtofferschap.
In Nederland zien wij onszelf bij het herdenken graag als erfgenamen van slachtoffers en helden. Herdenken wordt dan al gauw als eren ervaren; ten onrechte. De Nederlandse werkelijkheid van toen was niet zo eenduidig. En dat beperkt zich ook niet tot de tweede Wereldoorlog. Betoonde moed en geestkracht moeten we met eerbied gedenken; en begane wreedheden met afschuw.
Steeds moeten we ons bewust zijn dat wij erfgenaam zijn, zowel van moed en geestkracht, als van het vermogen tot geweld en wreedheid, alsook van de bange onverschilligheid bij onzegbare misdaden.
De Oorlogsgravenstichting viert dit jaar haar 75 jarig jubileum en stimuleert als onderdeel van de jubileumactiviteiten het met elkaar nadenken over de toekomst van herdenken in Nederland.
Ik sprak zojuist over het gezamenlijk in de spiegel van de historie kijken. Als we dat goed zouden doen dan zien we niet alleen slachtoffers maar ook daders. Als je lessen voor de toekomst wilt trekken dan is het goed om te kijken hoe we hier beland zijn. Die lessen beginnen voor de tweede Wereldoorlog al in de dertiger jaren, hadden we iets kunnen doen om de loop van de geschiedenis te veranderen?
Een aantal van die lessen zie je telkens weer terugkomen, bijvoorbeeld bij de onafhankelijkheidsstrijd in voormalig Nederlands-Indië, de inzet in Afghanistan, en nu weer in de Oekraïne. In dat opzicht kan herdenken, en het gezamenlijk in de spiegel van de historie kijken, van belang zijn voor de grote problemen waar we voor staan.
Vrede, recht, vrijheid zijn geen duurzaam stabiel gegeven. Die vergen onderhoud, zorg en waakzaamheid. Ook in onze tijd raken mensen in de greep van gevoelens van machteloosheid, slachtofferschap en vrees voor wat vreemd is. Die gevoelens moeten serieus genomen worden. Maar ze gebruiken als voedingsbodem voor oplossingen die uitgaan van afsluiting, uitsluiting, onverdraagzaamheid en confrontatie, dat is spelen met vuur.
Een oorlog begint meestal niet met grootschalig geweld, maar met ongeduld, irritatie, belediging, discriminatie en anonieme bedreiging.
Terug naar het Fort de Bilt.
We herdenken vandaag de slachtoffers die hier gevallen zijn gedurende de Tweede Wereldoorlog. We doen dat in een fort dat gebouwd is om te voorkomen wat we nu herdenken. Een fort dat daarvoor niet gebruikt is. Maar naast de historische functie is een deel van het fort nog steeds in gebruik bij het ministerie van defensie, en veel toepasselijker, vinden er ook activiteiten plaats door Prodemos die zich echt bezighouden met de relevantie van vrede, vrijheid en democratie voor nu en in de toekomst.
Daarmee blijft dit fort hartstikke relevant: een versterkte plaats met als boodschap: dit nooit meer!
Open Monumentendag Utrecht: ‘Erfgoed voor Iedereen’
‘Erfgoed voor iedereen’ is het thema van de 35e Open Monumentendag Utrecht, die dit jaar op zaterdag 11 september zal plaatsvinden. In totaal zijn zo’n 80 monumenten tussen 10.00 en 17.00 uur te bezoeken.
Al 35 jaar lang openen op de 2e zaterdag van september vele tientallen Utrechtse monumenten hun deuren voor iedereen. Met het thema van dit jaar sluit deze jubileumeditie aan bij het Europese thema Inclusive Heritage: heritage for everyone. Dat erfgoed voor iedereen is, is niet vanzelfsprekend. Veel monumenten die wij nu kunnen bezoeken, waren vroeger ontoegankelijk. Aan de andere kant zijn er ook altijd panden gebouwd die bedoeld waren om zich open te stellen voor anderen. Denk aan ziekenhuizen, gasthuizen, weeshuizen, kerken, huisjes voor armlastigen, etc. Voor de komende Open Monumentendag is in de binnenstad een route uitgezet langs panden van ‘zorg en naastenliefde’, waaronder het oude AZU-gebouw, het Hieronymusgebouw, de panden van de RK Aalmoezenierskamer en enkele ‘kameren’ en hofjes.
Jong erfgoed Ons erfgoedbestand vernieuwt zich voortdurend. Om erfgoed daadwerkelijk van en voor iedereen te houden zijn er afgelopen jaren in Utrecht tal van ‘jonge’ monumenten bijgekomen. Tijdens komende Open Monumentendag krijgen ook deze ‘naoorlogse’ monumenten bijzondere aandacht. Deze panden staan vooral buiten het centrum, waardoor we ook die delen van de stad bij het programma kunnen betrekken. Er zijn korte wandelroutes uitgezet in Pijlsweerd – met o.a. het Concordiagebouw en de Lubro – en rond het Krommerijnpark, waar enkele bijzondere villa’s staan. Daarnaast is er een fietsroute door Utrecht West, die voert vanaf het CAB-gebouw en de Werkspoorfabriek naar Oog in Al en Kanaleneiland, waar enkele bijzondere naoorlogse kerken te bezoeken zijn. De routes zijn zowel individueel te volgen als met een gids.
Buitenkansjes Naast deze speerpunten zijn er weer vele andere monumenten open voor iedereen. Vaste waarden zijn topmonumenten als de Domtoren en diverse schitterende kerken, maar ook dit jaar weer diverse ‘buitenkansjes’, zoals De Inktpot en gevangenis Wolvenplein (dit jaar voor het laatst in oude staat!). Natuurlijk is er extra aandacht voor de monumenten van Romeinse Limes en de Nieuwe Hollandse Waterlinie die onlangs de status van werelderfgoed hebben verkregen. Het nevenprogramma concentreert zich rond het Domplein, veel activiteiten worden georganiseerd bij de monumenten zelf. De verwachting is dat deze 35e editie met zo min mogelijk beperkingen door kan gaan. Een aantal basisregels, zoals de 1,5 meter, zal nog steeds in acht moeten worden genomen. Voor enkele kleinere monumenten en sommige activiteiten is nog wel een reservering nodig.
Het complete programma en de reserveringsopties zijn te vinden op de website: www.openmonumentendagutrecht.nl of in de speciale Monumentenkrant die vanaf 3 september in de stad wordt verspreid.
Vorig jaar sprak hier Henk Morsink, chef militair Huis ten tijde van Koningin Beatrix. We vierden 75 jaar vrijheid in ons land, maar voelden ons niet vrij, want tegelijkertijd werd ons land geteisterd door corona. Niemand vermoedde dat we een jaar later nog steeds niet bij elkaar zouden kunnen komen om onze dierbaren te herdenken en stil te staan bij de verschrikkingen die hier in Fort de Bilt hebben plaatsgevonden.
Morsink sprak over Arie van Driel en Kees van de Sande. Twee verzetsmensen die hier enkele dagen voor de bevrijding werden gefusilleerd omdat ze linie-crossers waren. Vanuit het bevrijde Zuid-Nederland hielpen zij mensen in toen nog bezet Nederland boven de grote rivieren.
In 2018 sprak hier Gerdi Verbeet, de voorzitter van het NC 4 en 5 mei. Ze sprak over Marten Mobach en Minne Bouma. Minne werd op 5 mei 1945 direct bij zijn arrestatie doorgeschoten en zijn vriend Marten heeft het als door een wonder overleefd. Fijn en heel bijzonder dat u zelf hier aanwezig bent.
Achter elk van de 140 mensen die hier werden gefusilleerd, gaat een verhaal schuil. Achter elk van hen staat een familie: een vader, moeder, opa, oma, broer, zus, een partner, kind of kleinkind.
Een oorlogsslachtoffer sterft nooit alleen. Het gevoel van verlies en verdriet bij de dierbaren die achterblijven is groot, soms zelfs ondraaglijk. De oorlog is niet voorbij als de vrede getekend is. De oorlog is ook niet voorbij als de laatsten die deze oorlog zelf hebben meegemaakt zijn overleden. Oorlog werkt door in de tweede en ook in de daaropvolgende generaties. We weten uit onderzoek dat samen herdenken helpt bij het verwerken van het verlies. Samen bij een herdenking zijn of samen als land op 4 mei om 8.00 uur de twee-minuten stilte beleven, geeft een gevoel van verbondenheid. Een gevoel van niet alleen gelaten worden met je verdriet. De dierbare die wordt herdacht, komt weer even tot leven. De twee minuten stilte staan voor veel meer dan de afwezigheid van geluid en het stoppen met de alledaagse gesprekken. Het is een moment van individuele, collectieve en nationale bezinning op het verlies van mensen en de verschrikkingen van oorlog.
Maar er zijn nog twee aspecten van stilte die ik zou willen noemen. Op de eerste plaats de stiltes in families. Misschien herkent u ze. Families die stilvallen in de aanloop naar een herdenking of naar 4 mei. Waar alleen nog het hoogstnoodzakelijke wordt gezegd. Pijnlijke stiltes. De herinnering aan wat is gebeurd, is groter dan woorden kunnen uitdrukken. Soms, onverwacht, wordt er wel gesproken en worden toch de verhalen verteld. Dat kan gebeuren doordat een kleinkind, die een spreekbeurt moet houden aan grootvader vraagt “Opa, u heeft toch de oorlog meegemaakt? Wat gebeurde er toen …?”
Mijn bestuurslid, Rob Bauer, commandant der strijdkrachten, was bij de Start van 75 jaar vrijheid in Terneuzen. Hij spraak daar een Engelse veteraan van in de negentig, die begeleid werd door zijn zoon. Bauer was uiteraard in zijn uniform en de Engelse veteraan begon te vertellen over zijn ervaringen vanaf D-day tot de bevrijding in 1945. Een uur lang. Zijn zoon zei verbaasd en met tranen in de ogen: “ik heb al die verhalen van mijn vader nog nooit gehoord.”
Dan het tweede aspect van de stilte: de politieke stilte. We zijn in Nederland niet goed in het open kijken naar ons verleden. Het politieke zwijgen en toedekken van wat niet goed was tijdens de oorlog. Het meebewegen met de bezetter: het tekenen van ariërverklaringen, het innen van achterstallige huur en belastingen nadat mensen terugkwamen uit de concentratiekampen, het niet geven van steun aan mensen die in verzet kwamen. Maar ook het niet erkennen van de fouten tijdens de dekolonialisatie-oorlog.
Dat extreem geweld geen excessen waren van individuele soldaten, maar soms ook in opdracht van de militaire en politieke leiding. En zij die het moesten uitvoeren kregen ook de opdracht stil te zijn en er niet over te praten. Deze stilte werkt door in het leven van hen die gevochten hebben.
Verzet begint met het doorbreken van de stilte, met het niet normaal vinden wat niet normaal is. Het begint met kleine daden, met elkaar respecteren als mens, met een gezond wantrouwen tegenover de machten boven ons. Maar bovenal met trouw aan jezelf en trouw aan de democratie en de rechtstaat.
Wij zijn hier vandaag om de verzetsmensen te herdenken die vochten voor hun vrijheid maar er nooit van hebben kunnen genieten, want zij betaalden zelf de hoogste prijs. Wij zijn hun eeuwig schatplichting. Daarom moet Fort de Bilt blijven bestaan, als plaats van bezinning en herdenking. Met de blik naar de toekomst gebouwd op de herinnering aan het verleden.
Mark Hagenaars heeft een video over Fort De Bilt in de Tweede Wereldoorlog voor de stichting Struikelstenen De Bilt gemaakt. De video is inmiddels af en is te vinden op onderstaande link.
