Herdenking Fort de Bilt 2025
DE BILT- Deze week viert heel Nederland 80 jaar vrijheid en herdenkt het hele land alle slachtoffers die zijn gevallen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de Bilt gebeurt dit op 3 mei in Fort de Bilt, waar in tijd van de bezetting 140 verzetsstrijders zijn gefusilleerd. De Stichting Herdenkingsmonument Fort De Bilt organiseert de herdenking en kijkt ernaar uit om belangstellenden te verwelkomen. Verslaggever Summer Staats is aanwezig tijdens de herdenking en praat met de voorzitter van het herdenkingsmonument over de geschiedenis en wat het belang is van het blijven herdenken.
Teksten Speeches
Toespraak Voorzitter 80e herdenking
Toespraak Peter-Paul de Winter, Fort de Bilt, 3 mei 2025
Dames en heren, jongens en meisjes, ik heet jullie allemaal van harte welkom! Op deze zaterdag, 3 mei 2025, herdenken wij hen die, hier en elders, in de Tweede Wereldoorlog het leven lieten voor onze vrijheid, het hoogste offer dat een mens kan brengen. Een warm woord van welkom aan de nabestaanden van deze dappere mensen.
Een speciaal woord van welkom aan de Commissaris van de Koning van de provincie Utrecht, de heer Hans Oosters en de heer Jan Rienk Lolkema staflid kabinet, de Burgemeester van Utrecht, mevrouw Sharon Dijksma en mevrouw Marielle de Vuijst-Hoogendoorn, chef Kabinet Gemeente Utrecht en de Burgemeester van De Bilt, de heer Marcel Fränzel en wethouder Krischan Hagedoorn . We heten ook welkom (onze buren aan de overkant van het fort, de Koninklijke Marechaussee en mevrouw Jessica van Geel. Tot slot een warm welkom aan de kinderen van de Daltonschool die enkele zelfgeschreven gedichten zullen voordragen, geïnspireerd door hum bezoek aan dit fort.
Het is dit jaar 80 jaar geleden dat er een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog, tachtig jaar! Er zijn nog maar weinig mensen in leven die de gruwelijkheden van deze oorlog persoonlijk hebben meegemaakt en het worden er elk jaar steeds minder. Zo is ons vorig jaar Marten Mobach ontvallen. Marten die hier letterlijk de dood in de ogen heeft gekeken was elk jaar bij deze herdenking present. Marten, rust in vrede, je hebt nu eindelijk de gruwlijkheden van de oorlog losgelaten.
Het thema is dit jaar “Vrijheid deel je met elkaar”. Vrijheid die lang niet zo vanzelfsprekend is, maar voor ons zo gewoon lijkt te zijn. Wij zijn immers al 80 jaar vrij en zijn zo gewend om alles te kunnen doen, keuzes maken en desgewenst duidelijk aan te geven dat we het ergens niet mee eens zijn. Toch is dit voor iedereen weggelegd, er is immers nog geen moment van totale vrede geweest op deze wereld. Kijk maar om u heen, en het is niet eens zo ver weg. Intolerantie, afgunst, ongelijkheid, onverdraagzaamheid, maar ook het overdragen van deze elementen op volgende generaties.
Ook wij proberen deze herdenking breder te maken zonder onze afkomst te verloochenen. Immers in de beleidsvisie 2021-2025 het Nationaal Comité 4 en 5 mei ‘Iemand stelt de vraag’ wordt naast de Holocaust en de rol van het Verzet blijvend te herdenken op 4 mei ook aandacht gegeven aan:
- Familieverhalen, wat is de betekenis van oorlogsverhalen voor volgende generaties?
- De andere ervaringen van oorlog en onvrijheid te verbinden: ervaringen met conflicten en oorlogen elders, waar mensen in onze samenleving mee leven;
- Pijnlijke kanten van de geschiedenis, de verhalen waar mensen niet trots op zijn;
- De samenleving is de afgelopen decennia veranderd en diverser geworden, ook wij geven hier graag ruimte aan en luisteren naar hun verhalen;
- Vrijheid is het belangrijkste, kostbaarste wat wij hebben. Het is geen vanzelfsprekendheid, maar vraagt om inzet, onderhoud en energie. Ik zeg het u nog maar eens een keer, het is een werkwoord!
Fijn dat u er bent! Laten we indachtig het voorgaande nog eens bij onszelf nagaan wat wij er zelf aan kunnen doen. Alles telt en denkt u niet te snel dat het er niet toe doet. Samen kunnen we echt de wereld verbeteren, en als we allemaal een klein beetje werk verzetten zul je eens zien!
Op Fort de Bilt herdenken we hen die de moed hadden om weerstand te bieden aan wat er gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mensen die niet accepteerden wat de Duitsers hier deden en daar tegen in verzet kwamen. Verzet dat ze met de hoogste prijs moesten betalen, namelijk hun leven. De namen van deze mensen die hier hun laatste levensfase hebben beleefd zijn hier vastgelegd op de zes stenen opdat we deze moedige mensen nooit zullen vergeten. Deze namen zijn in de oorlogsjaren niet altijd even goed geregistreerd en het is daardoor niet zeker dat de op de stenen genoemde mensen allemaal op Fort de Bilt zijn gesneuveld. Dat onderzoek is nog steeds gaande. Zolang hier nog geen absolute duidelijkheid over is zullen we deze mensen hier (ook) blijven herdenken opdat hun namen niet verloren zullen gaan.
De plechtigheid hier op het fort heeft een intiem, ingetogen en informeel karakter. We hoeven niet, zoals op 4 mei, precies om 8 uur de twee minuten stilte te houden.
Na de toespraken van Mevrouw Dijksma en mevrouw van Geel omlijst door de gedichten van de kinderen van de Daltonschool zal de trompspeler bij de klok de Last Post spelen met aansluitend twee minuten stilte, waarna we samen de coupletten 1 en 6 van het Wilhelmus zingen.
Voor u rechts staan de kransen al klaar. Ik nodig na het Wilhelmus degenen die een krans gaan leggen uit, om deze bij het monument te plaatsen. Ik kondig de volgorde van kranslegging straks aan.
Vandaag wordt de krans van onze stichting gelegd door Marjolijn Witkamp en Margriet van Ast. Marjolijn is onze vertrekkende secretaris van onze stichting. Margriet is dit jaar toegetreden tot het Bestuur en is een directe nazaat van Ad Stuij, één van initiatiefnemers van onze stichting destijds.
Tenslotte is er daarna voor iedereen hier aanwezig de gelegenheid om langs het monument, de naamstenen en de gasdichte mitrailleur kazemat te lopen. In deze kazemat kunt u kennisnemen van een gedicht te lezen dat daar op de muur geschreven is door een gevangene wachtend op hetgeen er te gebeuren stond…. Hierna nemen we afscheid van elkaar. Voor mij is het dit jaar de laatste keer als Voorzitter, ik draag het stokje over aan mijn opvolger. Op zaterdag 2 mei 2026 vindt de volgende herdenking op Fort de Bilt plaats. Immers: herdenken is vooruitzien!
Volgorde: Burgemeester Dijksma, 2 x kindergedicht, Jessica van Geel, 2 x kindergedicht
Toespraak burgemeester
Herdenking Fort de Bilt
Toespraak burgemeester Sharon Dijksma
Biltstraat, Fort de Bilt, 3 mei 2025
Tachtig jaar geleden werd Nederland, na een bezetting van vijf jaar, bevrijd.
En herdenken wij vandaag – de dag voor Nationale Dodenherdenking – alle mensen die tijdens de bezetting hier in Fort de Bilt zijn geëxecuteerd. Op deze stenen staan de namen van de dappere mensen die de allerhoogste prijs hebben betaald – een zwarte pagina in de geschiedenis van dit fort. Deze helden kwamen op voor hun buren, hun beste vrienden, zelfs voor mannen, vrouwen en kinderen die ze nog nooit hadden ontmoet.
Zij handelden uit liefde voor de medemens. En betaalden daarvoor de allerhoogste prijs.
Op deze plek herdenken wij de mensen die het leven lieten voor de vrijheid waar wij al 80 jaar in leven. Maar ik denk ook aan de man die wij vandaag hier moeten missen.
Peter-Paul noemde hem net al, Marten Mobach.
Marten was tijdens de bezetting wachtmeester bij de Marechaussee. En…hij zat in het verzet. Deze “pet in het verzet”, zoals hij zelf zei, was betrokken bij nachtelijke wapentransporten, het veiligstellen van gedropte goederen en de voedseldistributie aan onderduikers.
Die verzetsdaden waren niet zonder risico.
Martens vriend en verzetskameraad Teus Oudhof werd in 1944 opgepakt en hier, in Fort de Bilt, terechtgesteld.
Op 5 mei 1945, we waren bijna bevrijd, ging het ook voor Marten mis. Tijdens een verzetsactie in Westbroek werden 6 verzetsmensen en 3 burgers gedood. Marten werd gevangengenomen en meteen ter dood veroordeeld. In zijn cel op het Wolvenplein wachtte hij op zijn executie in Fort de Bilt.
Dat Marten miraculeus aan de dood ontsnapte, dankte hij aan de Utrechters die de komst van de Canadezen al aan het vieren waren. Bij de poort van dit fort stond zo’n grote mensenmassa, dat de vrachtwagen die Marten naar zijn executieplaats moest brengen, vastliep en rechtsomkeert maakte. De volgende dag was Marten Mobach weer een vrij man.
Marten besefte dat er een engeltje op zijn schouder had gezeten, maar wist ook dat anderen – zoals zijn goede vriend Teus – minder geluk hadden.
En dat verdriet sleet nooit…
Op RTV Utrecht vertelde hij eens dat hij geen Bevrijdingsdag viert, omdat 5 mei voor hem altijd een beladen dag was. Over die dag zei hij: “Ik steek de vlag wel uit, maar ik heb er nooit aan deelgenomen.”
Maar de herdenking in Fort de Bilt sloeg hij nooit over.
Zelfs op hoge leeftijd, toen autorijden en fietsen niet meer ging, hij in een scootmobiel zat en begeleiding nodig had, wilde hij per se bij de herdenking zijn. En stond hij tijdens de twee minuten stilte – ook vorig jaar – fier rechtop. Uit respect voor alle dappere verzetshelden die minder geluk hadden dan hij… Zoals zijn vriend Teus.
Marten Mobach stierf op 12 november vorig jaar, hij werd 105.
Zijn verhaal zette mij aan het denken… Want de generatie die nog uit eigen ervaring kan vertellen wat het is om vijf jaar lang vrede, veiligheid en vrijheid te moeten missen, die wordt kleiner en kleiner. Ooit komt de dag dat deze generatie niet meer onder ons is. Jazeker, we blijven herinneren en we blijven herdenken.
Maar in het jaar dat we 80 jaar bevrijding vieren, in een tijd waarin vrede, veiligheid en vrijheid actueler zijn dan ooit, is niet alleen herdenken, is niet alleen herinneren, maar is ook het delen van verhalen belangrijker dan ooit.
Verdrietige, heldhaftige en hoopvolle verhalen. Verhalen van de mensen die wij herdenken… Verhalen van Marten Mobach… Verhalen van iedereen die nog over de oorlog kan vertellen… Verhalen die ons waarschuwen, ons eraan herinneren dat wij onze vrede, onze veiligheid en onze vrijheid na 80 jaar niet voor lief mogen nemen.
Nooit voor lief mogen nemen…
Want als we niet toekijken, niet afwachten, maar bereid blijven samen onze vrede, veiligheid en vrijheid te verdedigen, zijn alle offers die dappere mensen tijdens onze donkerste dagen hebben gebracht, niet voor niets zijn geweest.
We zijn het hen verplicht.
Dank u wel.
Speech Truus van Lier – Herdenkingsbijeenkomst Fort de Bilt, 3 mei 2025
Jessica van Geel
Op het bureau in mijn werkkamer ligt deze steen. Het is een grijs kinderkopje, niks bijzonders. Ik kan de steen in elke willekeurige straat hier in Nederland achterlaten en het zou niemand opvallen. Zo gewoon is dit ding. Een kassei om gedachteloos overheen te lopen. Een steen om een ruit mee in te gooien.
Dit is de straatsteen die een paar jaar geleden uit de stoep is gehaald om de Stolperstein voor Truus van Lier te leggen.
Een Stolperstein, u weet het ongetwijfeld, is een gedenksteen om slachtoffers van het nationaalsocialisme tijdens de Tweede Wereldoorlog te herdenken.
Het is een steen om je in het heden over het verleden te laten struikelen.
Zo’n steenlegging, u begrijpt, is een emotionele aangelegenheid. En toen in de middag van 22 april 2021 familieleden van Truus van Lier zouden komen om de Stolperstein voor haar te leggen was ik die ochtend al eerder met een paar anderen aanwezig. We stonden voor haar ouderlijk huis, Prins Hendriklaan 48, hier vlakbij. Het is nu het ticketoffice van het Rietveld Schröderhuis, dat ernaast staat.
‘Wil je die hebben?’ vroeg de gemeenteambtenaar toen hij me naar de niksige steen zag staren. Op zijn teken had de stratenmaker hem zojuist uit de stoep gelicht en die probeerde nu of de messing Struikelsteen – de blinkende, betekenisvolle opvolger – in het ontstane gat paste. De afgedankte voorganger had de stratenmaker opzijgelegd.
‘Ja graag,’ zei ik. Al wist ik niet precies waarom.
Sindsdien ligt deze steen op mijn bureau.
Iets te zijn. Maar wat? vroeg ik me lange tijd af.
***
Toen de oorlog uitbrak op 10 mei 1940 was Truus van Lier bezig met haar eindexamen aan het Christelijk Lyceum in Zeist. Ze was negentien jaar oud.
Na de zomer van 1940 ging ze Rechten studeren en sloot ze zich aan bij de vrouwelijke studentenvereniging UVSV.
Haar familie aan vaderskant, een Joodse familie, was rijk en notabel. Zo was haar grootvader oprichter van de Utrechtsche Hypotheekbank aan de Drift.
Via de klanten van de bank in Duitsland was de familie al in de jaren 30 op de hoogte van de steeds benarder wordende situatie van Duitse Joden. Ook Truus hoorde deze verhalen.
Zoals ze ook van haar dienstmeisje de verhalen uit Hitler-Duitsland meekreeg. De zus van haar dienstmeisje was namelijk Else Bremer, en die was getrouwd met Martin Niemöller: twee mensen die al vroeg tegen Hitler in verzet kwamen.
Ook Truus ging in verzet.
Het begon klein. Met het afscheuren van Verordnungen die de nazi’s op de muren plakten – decreten van nieuwe verboden en regels. Samen met andere UVSV-sters schilderde ze OZO op muren. Oranje Zal Overwinnen.
Even later vroegen leden van het Utrechtsch Studenten Corps, de mannelijke tegenhanger van het UVSV, of Truus een illegaal blaadje wilde rondbrengen. Dat deed ze, samen met haar zus Miek. Officieel was dat illegale blad, Lichting geheten, een ‘literair maandblad van de jongeren’, in werkelijkheid stond het vol gedichten tegen Hitler en proza tegen het nationaalsocialisme.
Via dat illegale blaadje ontmoette Truus leden van een gewapende verzetsgroep in Amsterdam. En daarna ging het snel. Ze ging berichten overbrengen. Bracht Joden naar onderduikadressen. Smokkelde wapens. Truus ging spioneren bij de Wehrmacht in Amersfoort, bij Fliegerhorst Soesterberg. Ze werd lid van de NSB – om te spioneren.
Op 3 september 1943 pleegde ze haar grootste verzetsdaad. Met twee kogels legde ze de Utrechtse hoofdcommissaris van politie om: Gerard Kerlen. Een NSB-er die op het punt had gestaan een groep Joden en verzetsleden op te pakken.
Na haar aanslag dook ze onder in naar Haarlem, maar ze was er slechts korte tijd veilig. Ze werd verraden. Naar Sachsenhausen gedorpteerd. En op 27 oktober 1943 gefusilleerd.
Samen met twee andere vrouwen was Truus van Lier waarschijnlijk de eerste Nederlandse verzetsvrouw die door de nazi’s werden vermoord.
***
Lange tijd heb ik me afgevraagd wat deze doodgewone steen op mijn bureau voor mij betekent.
Ik weet het inmiddels. De steen heeft waarde gekregen door plaats te maken voor de Stolperstein van Truus van Lier.
De steen staat ten eerste voor mij voor: lef. Voor verzet. Dat niets doen, in morele kwesties, geen optie is.
Ik zal het u illustreren.
Stel dat ik de steen van de tafel duw. Dan kunt u als tegenreactie drie dingen doen. U kunt weerstand bieden en aan de andere kant van de steen tegendruk geven. U kunt meewerken en de steen extra snel van de tafel af laten vallen. Of u kunt niets doen en toekijken hoe ik de steen van de tafel duw.
Hoewel er drie opties zijn: tegenduwen, meeduwen, of niets doen, zijn er maar twee uitkomsten: de steen valt van de tafel of niet.
De zus van Truus, Miek van Lier, had met samen met haar het illegale blaadje Lichting verspreid, ook zij had Joden naar onderduikadressen gebracht, maar Miek vond het te gevaarlijk worden en vluchtte naar Frankijk in de hoop een route naar Londen te kunnen vinden. Op het treinstation in Utrecht nam Miek in januari 1943 afscheid van haar zus. Ze smeekte Truus nog om mee te gaan. Het wordt veel te gevaarlijk, zei ze.
Maar Truus van Lier was vastberaden en zei: “Nee, ik heb hier een taak te vervullen.”
Dat meisje dat in mei 1940 nog zat te blokken op haar eindexamen, had niet kunnen bevroeden dat haar leven zo zou lopen. Zo zou eindigen.
Maar wij, wij weten dit.
En omdat we het verhaal van Truus van Lier weten – en al die andere verhalen van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, ook de slachtoffers die hier op Fort de Bilt zijn gevallen – omdat we die verhalen weten, kunnen we niet meer niet-weten. Deze steen is daar getuige van.
Hoe alledaags deze steen ook is, deze steen heeft bezieling gekregen.
Ik denk dat wij, zeker in de onzekere en angstige tijden waarin we nu leven, ook een taak te vervullen hebben. Dat is het tweede dat deze steen mij leert.
Laten we elkaar verhalen van de oorlog blijven vertellen, zodat we weten waarom we in het heden voor vrede moeten strijden.
Laten we beseffen dat niets doen geen optie is.